دومین قسمت پادکست مترونوم نگاهی دارد به تصنیف مشهور بیات اصفهان ماه من شاه من ساخته مرتضی خان نی داود که برای اولین بار توسط قمرالملوک وزیری اجرا شد و مرتضی حنانه آن را دستمایه ساخت موسیقی متن سریال هزاردستان ساخت و البته اجراهای مختلف این ترانه .
- هزاردستان ماه من مترونوم ۲۰:۳۷
متن اپیزود سوم مترونوم، هزاردستان ماه من
تصنیف سازی و ترانه سرایی در ایران با ظهور انقلاب مشروطه و ورود فرهنگ اروپایی و اختراعات جدید وارد مرحله نوینی شد. هنری که تا قبل از این فقط مختص اشراف و خواص بوده و یا توسط موسیقی دانان دوره گرد در خیابانها اجرا میشد و مردم با نام مطرب آنها را تحقیر می کردند کم کم صورت دیگری پیدا میکند. گرامافون موسیقی رابه اندرونیخانهها میبرد و تماشاخانهها باز میشوند و کنسرتهای موسیقی به راه میافتد.
داستان ما از یک شب عروسی در حوالی سال ۱۲۹۹ خورشیدی درعشرت آباد تهران شروع میشود. وقتی دسته نوازندهها روی تختی که رویش فرش انداخته بودند مشغول نواختن برای مهمانها بودند.اواخر مجلس دختر جوانی حدود ۱۵–۱۶ساله کاغذی به نوازنده تار می دهد ودرخواست تصنیف « بیا مرغ حق امشب فغان نماییم » را می کند. نوازنده تاربا بی میلی کاغذ را می گیرد و کوک ساز را عوض می کند وشروع میکند به نواختن.
صدای قوی و پرطنین دختر همه را متعجب وشگفت زده می کند . گوش یکی از مهمانان مجلس آنشب تیز میشود، به نزدیک نوازندها آمد تار را از تارنوازی که ازسبک نواختنش هم دل خوشی نداشت گرفت و از دختر پرسید: دخترجان اسم شما چیه؟
دختربا خجالت گفت: قمر.
مرد پرسید: آوازهم بلدی بخونی؟
دخترجواب مثبت می دهد و مرد تار میزند و دختر جوان صدایش را رها می کند « جای آن است که خون موج زند در دل لعل ، زین تغابن که خزف می شکند بازارش»
اجرای عالی دختر همه را به شوق می آورد و طوری تشویقش می کنند که باعث دلخوری عروس و داماد میشود.
این داستان رابسیاری اولین آشنایی مرتضی خان نیداود با قمرالملوک وزیری می دانند .قمر در آن روزگار دخترجوانی بود که به تازگی از تاکستان قزوین به تهران آمده بود.
قمر بعد از این چند سالی به کلاس موسیقی مرتضی خان در خیابان علاالدوله اون روزگار و فردوسی فعلی میرود و به نوعی به بهترین شاگردش تبدیل می شود و خواننده بهترین ترانه های مرتضی خان نی داود. در مورد مرتضی خان نی داود آهنگساز و تار نوازی که شماری از بهترین کارهای قمرالملوک وزیری روساخته درقسمتهای بعد مفصل حرف میزنیم.
چند سال بعد در سال ۱۳۰۳ اولین کنسرت قمردرگراندهتل لاله زار برگزار میشود و برای اولین باردر تاریخ زنی بی حجاب روی صحنه میرود وآواز میخواند ومرتضی نی داود با تار ، نوریانی با ویلن ،ضیا مختاری با پیانو،حسین خان با کمانچه و چندنفر دیگه اوراهمراهی می کنند. قمر در این کنسرت ترانه مشهور مرغ سحر را هم میخواند و با استقبال بی مانند حضار روبرو میشود. قمراز آن شب به عنوان به یادماندنی ترین شب عمرش یادمیکرد.
پس از کنسرت، قمر به شهربانی برده شد و از او تعهد گرفته شد که دیگر بی حجاب روی صحنه نرود .هرچند او اعتنایی به این تعهد نکرد و چند وقت بعد کنسرت دیگری در لاله زار برگزارکرد که باعث بند آمدن کل چهارراه استانبول تهران شد.
از قمرالملوک وزیری همیشه به عنوان اولین زن خواننده ایرانی در دوران جدید برده میشود. زنی که با شجاعت آوازخوانی در عرصه عمومی رو از انحصار مردان درآورد و با صدای بی مانند خودش ،نامش را درموسیقی ما جاودانه کرد.
تصنیفهای قمرو صدای قوی او هنوز هم در حافظه جمعی ایرانی ها مانده و حالت اسطورهای پیدا کرده و البته چندعدد از این کارها جزو میراث فرهنگی مامحسوب میشوند که در میانشان به ترانههای زیادی میشود اشاره کرد از ترانه مرغ سحرو موسم گل گرفته تا تصنیف مشهور آتش دل و البته ترانه مشهور شاه من ماه من که مرتضی خان ملودیش را در بیات اصفهان نواخت وحسین پژمان بختیاری شعرش را سرود.
این آهنگ توسط کمپانی آلمانی پلیفون برروی صفحه ضبط شد. این شرکت آلمانی که در شهر لایپزیگ آلمان قرار داشت دراوایل قرن بیستم در ایران فعالیت میکرد و اقای عزرا میرحکاک نمایندگی ایران وعراق این شرکت را برعهده داشت. پلی فون بسیاری از کارهای قمر را خوشبختانه ضبط کرد و در حدود یک سوم آنها تا روزگار ما باقی مانده. درعکسی که از صفحه قدیمی تصنیف «ماه من » پیدا کردم. بعداز اسم قمرالملوک وزیری نوشته شده تصنیف بیات اصفهان ماه من ، تار مرتضی خان و ویلون موسی خان ( برادر مرتضی خان) .
همچنین روی جلد صفحه تاکید شده که با برق پرشده، که نشان میدهد این صفحه بعد از تجهیز استودیوهای صفحه پرکنی با برق و بعد ازصفحاتی مانند مرغ سحر تولید شده است.به گفته آقای بهروز مبصری سال پرشدن صفحه ۱۳۰۸ خورشیدی است که دوره ضبط سوم کارهای قمربوده و با برچسب طلایی منتشر شده است.
سالها می گذرد در سال ۱۳۱۹ رادیوایران افتتاح میشود و قمر به رادیو میرود و بعدها دردهه سی خورشیدی در آنجا با بی مهری و بی محلی روبرو میشود. و سرانجام در ساعت ده و نیم شب ۱۴ مرداد ۱۳۳۸ بعد یک دوره بلندبیماری و بعد سکته مغزی وزمانی که فقط ۵۴ سال داشت در فقرو انزوا از دنیا میرود و درگورستان ظهیرالدوله دربند به خاک سپرده میشود. قمرالملوکی که زمانی ملک الشعرا بهار در موردش گفته بود:
ای بلبل نغمه سنج ایام ای همچوفروغ مه دلارام
مام توچوآفتاب زاده نامت زچه رو قمرنهاده
صدقرن،هزارساله باید تایک قمرالملوک زاید
ایران که دوصدقمرندارد هرزن که چنین هنرندارد
بگذاربرای ما بماند آواز فرح فزابخواند
دراواسط دهه پنجاه خورشیدی، علی حاتمی کارگردانی که با آثاری مثل حسن کچل وطوقی و سوته دلان و به دلمشغولی نسبت به فرهنگ و تاریخ گذشته ایران معروف بود، نوشتن فیلمنامه سریالی به نام جاده ابریشم را شروع کرد.
وقوع انقلاب و تغییرات پیدرپی درمدیریت تلویزیون و سلایق جدید آنها باعث شد که حاتمی بیش از ده بار این فیلمنامه را بازنویسی کند. این تغییرات حتی دامن اسم سریال راهم گرفت.
حاتمی بعد ازیک مدت بخاطر همنامی سریالش با مجموعه مستند « جاده ابریشم» ساخت کشور ژاپن نام سریال را به « تهران روزگارنو» و بعدتر به «هزاردستان» عوض کرد. انقلاب و شروع جنگ روند ساخت مجموعه را بیشتر به تاخیر انداخت تا سرانجام سریال در نوروز ۱۳۶۵ و بعد حذف و تغییرات زیاد از تلویزیون به نمایش درآمد.
ساخت موسیقی سریال برعهده مرتضی حنانه بودکه با توجه به زمان داستان یعنی تهران اوایل قرن بیستم، حنانه ازترانه ها و تصنیفهای مشهور آن روزگار استفاده کرد و آنها را به زیبایی و باشکوهی با ارکستر بزرگ اجرا کرد. او برای موسیقی تیتراژ سریال از یکی از مشهورترین آثار همکار قدیمی اش در شورای عالی موسیقی رادیوایران، یعنی مرتضی نی داود استفاده کرد و موسیقی را براساس ملودی تصنیف «شاه من ماه من» ساخت.
هرچند متاسفانه هیچ گاه اشارهای به این برداشت نشد وحتی درتیتراژ سریال وجلد آلبوم موسیقی متن سریال نامی از مرتضی خان وقمربرده نمی شود. جالب اینکه مرتضی حنانه برای موسیقی پایانی سریال نیزاز تصنیف مشهوردیگری از قمر یعنی تصنیف دشتی موسم گل از ساخته های موسی معروفی وشعری ازوحید دستگردی استفاده کرد.
موسیقی این سریال به یکی از آثار شاخص و بیادماندنی دهه شصت بدل شد.
شاه من ماه من بعدها توسط بسیاری اجرا شد. شهلا سرشار در اواخر دهه شصت خورشیدی آن را اجرا کرد وحتی در مراسم بزرگداشت مرتضی خان نی داود که چندسال قبل از مرگ او در کالیفرنیا برگزار شد، آهنگ را در حضور مرتضی خان اجرا کرد.
اکی بنایی و داود آزاد نیز این ترانه را اجرا کرده اند. علیرضا افتخاری در سال ۱۳۷۴ بر اساس این ملودی با شعری از فریدون مشیری و با تنظیم فریدون شهبازیان ترانه «شورعاشقانه» را در آلبوم شور عشق اجرا کرد.
یکی از جدیدترین اجراهای تصنیف و با تنظیم جدیدی که رنگ و بوی موسیقی جاز هم دارد از تارا تیبا خواننده ایرانی مقیم استرالیاست که آنرا در آلبوم « یک رویای ایرانی» اجرا کرده . از تارا در مورد دلیل علاقه اش به این ترانه پرسیدم.
این بود سومین قسمت پادکست مترونوم. برای تهیه مطالب این قسمت از:
شماره هجده نشریه دفترهنر ویژه قمر به سردبیری اقای بیژن اسدی پور.
کتاب زنان موسیقی ایران از اسطوره تا امروز نوشته توکا ملکی.
مقاله بلبل سرگشته ازبهروز مبصری
ویکی پدیا فارسی وسایر منابع آن لاین استفاده شده.
با تشکرویژه از خانم تارا تیبا و آقای امیرنوژن بابت راهنمایی و مشاوره .
موسیقی پادکست مترونوم کاری است از رضا روحانی و لوگو پادکست کار حمید پارساییان
درود بر شما من متوجه میشوم که تولید یک چنین پادکست جامع و کاملی مستلزم صرف وقت و حوصله فراوان است بسیار لذت بردم از پادکست های شما چون همه انها را در طول یک روز و پشت سر هم شنیدم موفق باشید و یک پیشنهاد دارم که به اهنگ های خانم مرضیه هم توجه کنید و بعضی از انها را در پادکستتان بگنجانید بخصوص اهنگ : دیار بیقراران .خیلی ممنون از شما و توجه شما به هنر موسیقی.
سلام و تشکر از شما . حتما . اگر موردی از یکی از آهنگهای خانم مرضیه پیدا کردم حتما
عالی بود. خیلی لذت بردم. مطمئنم که تولید چنین محتوایی خیلی زحمت داشته.