اپیزود ۷- ای ایران

این دفعه به مناسبت نوروز سراغ یکی از مانا ترین و شناخته شده ترین سرودهای ملی ایرانی می‌رویم.  سرودی که سالها از ساختش میگذرد  و امسال ۷۵ ساله می‌شود  وهنوز شنیدنش لطف و جذابیتش را از دست نداده.  سرودی که تنها ۳ ماه سرود ملی رسمی ایران بود ولی جایگاه ویژه‌ای پیش تک تک ما دارد و در بسیاری از مراسم و جشنهای ملی ایرانی ها در داخل و خارج کشور بعنوان اختتامیه خوانده می‌شود.

داستان از سوم شهریور ۱۳۲۰ شروع می‌شود. وقتی نیروهای متفقین بعد از اولتیماتوم و فشار به دولت ایران به بهانه وجود کارشناسان و متخصصان آلمانی به ایران حمله می کنند. نظامیان انگلیس از جنوب و غرب و ارتش سرخ شوروی از شمال و شرق وارد ایران شدند تا به اصطلاح خودشان دالان ایرانی یا « پرشن کریدور»  را برای کمک به ارتش شوروی که  اوضاع خوبی در برابر لشگر آلمان نازی نداشت برپا کنند. ارتش تازه تاسیس و نوپای ایران تاب این حمله را نداشت و از هم پاشید و کشور بسرعت اشغال شد. متفقین به پایتخت رسیدند و رضاشاه وادار به استعفا شد.

متفقین به عنوان فاتح ، اختیار همه سازمانها و ادارات ایران را برعهده گرفتند. مشاهده این اوضاع اثر بدی برروی روحیه ایرانی ها گذاشت که به تازگی با مفهوم ناسیونالیسم با تعریف جدید آن آشنا شده بودند.  ایران تا پایان جنگ وسال ۱۳۲۴ در اشغال متفقین باقی ماند . بماند که قسمتهایی  از کشور مانند آذربایجان تا مدتها بعد جنگ هم دراشفال ارتش سرخ باقی ماند.

 

در یکی از روزهای مهر ۱۳۲۳ دکتر حسین گل گلاب  استاد دانشگاه وعضو فرهنگستان موسیقی به محل انجمن موسیقی در خیابان هدایت تهران می رفت. حسین گل گلاب متوجه شد مردم در جایی جمع شدند و وقتی از کنارشان رد شد می‌بیند یک سرباز آمریکایی مشغول کتک زدن یک بقال ایرانی است،  بدون اینکه کسی جرات داشته باشد  جلو برودو یا پادرمیانی کند.  دیدن این صحنه قلب گل گلاب را به درد می‌آورد  و اثر بدی روی او می‌گذارد. خود گل گلاب داستان را اینطورتعریف میکند  « یک روز در یکی از روزهای مهر ۱۳۲۳ از خیابان هدایت رد می‌شدم . یک سرباز آمریکایی یک بقال ایرانی را کتک زد. خیلی ناراحت شدم. به انجمن موسیقی خالقی رفتم و بی اختیار چیزی درست کردم. خالقی برای آن اهنگ ساخت. شد همان سرود معروف ای ایران که بنان آن را خواند » و اولین جرقه ساختن این سرود در اینجا شکل می‌گیرد.

داستان ساخت این سرود هم مثل خیلی از داستانهای شفاهی فرهنگ و هنر ما  مبهم مانده و واقعیت و افسانه در هم آمیخته شده.    داستان دیگری می ‌گوید : گل گلاب و خالقی سوار بر درشکه از جلوی ساختمان تازه تاسیس  راه آهن تهران می گذشتند و با دیدن پرچم شوروی و انگلیس و امریکا برفراز ساختمان راه آهن حال هردو منقلب شد و تصمیم به ساخت این سرود گرفتند و در جایی هم بجای راه آهن گفته شده،  پرچم متفقین برفراز ساختمان پادگان عشرت آباد بوده.

خانم گلنوش خالقی دختر روح الله خالقی روایت دیگری  از این داستان  دارد. درانجمن موسیقی در خیابان بهارستان ،داستان سر یک اختلاف نظر بین لطف الله مفخم پایان و روح االه خالقی  بوده که مفخم پایان  معتقد بوده هر دستگاه موسیقی حال و هوایی دارد  خالقی با این نظر مخالف بوده و روزی در کلوپ موزیک وقتی مرتضی خان محجوبی  باپیانو مشغول نواختن قطعه ای در مایه دشتی بوده. خالقی به مفخم پایان می گوید که سرود ملی میهنی در همین مایه خواهد ساخت و جرقه اول ساخت سرود از اینجا  شروع می شود.

 

ترانه برای اولین بار ۲۷ مهر۱۳۲۳  در محل تالار دبستان نظامی واقع در خیابان سی تیر کنونی و در نخستین کنسرت ارکستر انجمن ملی توسط گروه کر دوشیزگان مدرسه کلوپ موزیکال کلنل وزیری اجرا شد.  شدت استقبال بقدری بوده که ترانه سه بار پشت هم اجرا می شود.

روح الله خالقی بعدها دردهه سی و در مقاله ای در مجله « اینجا ایران است» می گوید که دکتر عیسی صدیق،  وزیر فرهنگ وقت از ترانه بسیار خوشش می آید و دستور می دهد  در مرکز پخش صدا ، از این سرود فیلمبرداری شود. نکته جالب اینجاست که بگفته خالقی  از این اولین اجرای سرود، فیلمی وجود دارد ولی اینکه این  فیلم الان کجاست و آیا هنوز وجود دارد هیچ اطلاعاتی در دست نیست. همانطور که  صفحه ضبط شده اجرای اول که باز به گفته خالقی مرتب از رادیو پخش می‌شد نیز در دسترس نیست. بهرحال  اجرای ترانه در پنجشنبه  ۲۷ مهرماه ۱۳۲۳ بوده و روزنامه اطلاعات در شنبه ۲۹ مهرماه  خبر اجرای را چاپ می کند.

سرود  مجددا  در بهمن ماه همان سال  و حضور شاه و ملکه فوزیه  برگزار می شود.

 

شعر ای ایران سه بند و ۱۵ بیت دارد که دو بیت آخر در هر سه بند تکرار می شود با توجه به وسواس دکتر گل گلاب  به زبان فارسی ،تنها چهار کلمه : نور ، فدا، دور و  دٌر عربی و بقیه کلمات فارسی هستند.

یکی دیگر از موارد اختلاف هم بیت،  «از آب و خاک و مهرتو سرشته شد گلم، مهر اگر برون رود   گِلی شود دلم» است  که در در جایی« تهی شود دلم»  و جایی «چه میشود دلم»  ذکر شده ولی درواقع  مصراع درست  و بر اساس شعر دستنوشته خود حسین گل گلاب   گِلی شود دلم است . عکسی از دستنوشته این شعر با خط  حسین گل و گلاب وجود دارد که می‌توانید ببینید.

 

 

گفته می شود ملودی سرود هم که در مایه دشتی است ملهم  از موسیقی بختیاری بوده و چندنفر هم آنرا تحت تاثیر آوازهای تعزیه حر می دانند.

 

آنروزها اجرای این گونه سرودهای تهییج کننده و ملی با توجه به اشغال ایران و کنترل متفقین درهمه جاها کار خطرناک و پر ریسکی بوده. نکته  دیگرهم اینست که برعکس نظری که وجود دارد اولین خواننده ای ایران ، غلامحسین بنان نیست.  هومن ظریف که در این مورد تحقیقات بسیاری انجام داده معتقد است که  به احتمال خیلی زیاد خواننده اولین اجرای  این سرودشخصی به نام   یحیی معتمد وزیری است که نظامی و درعین حال دیپلمات بوده و از مزایای این مصونیت دیپلماتیک برای خواندن این سرود استفاده کرده.  یحیی خان  معتمد وزیری بعدها با نام هنری نوذر در چند برنامه گلها هم حضور داشت .

 

اولین اجرا با صدای  بنان  به احتمال خیلی زیاد به خیلی سال بعدتر و به  حدود سال هزارو سیصد سی تا سی دو خورشیدی و در کوران ماجرای ملی شدن صنعت نفت  برمی گردد  وبازهم  به احتمال زیاد قدیمی ترین اجرای  که موجوداست ،همین اجراست. اجرای دیگر این سرود با صدای  بنان  مربوط به  اواخر دهه سی واوایل دهه چهل و در برنامه گلهاست  که آشکارا اجرای ارکستر و  ضبط موسیقی پیشرفت کرده و کار کیفیت بسیار بهتری  دارد.

 

در اینجا یک توضیح کوچکی هم درباره دکتر حسین گل گلاب بدهم. دکترگل گلاب به غیر از سراینده شعرو سرودهای زیادی مثل  ای ایران و آذرآبادگان،  شخصیت علمی والایی نیزداشت.  کسانی که در رشته های گیاه شناسی و گیاه پزشکی و کشاورزی تحصیل کردند حتما با کتابهای تالیف ایشان آشنایی دارند. همه ما بارها واژه هایی مثل گلبرگ ، کاسه برگ، کلاله،  پرچم ، رگبرگ ، نهان زادان  و پیدازادان و امثال اینها را در متن‌ها و گفتگوهای روزانه  استفاده کرده‌ایم بدون اینکه بدانیم این واژه ها ساخته حسین گل گلاب در فرهنگستان زبان فارسی بوده و قبل اینها از معادلات لاتین و عربی برای این اصطلاحات علمی استفاده می‌شده.

دکترگل گلاب کارها و خدمات زیادی دیگری هم دارد که اگر علاقمندید میتونید به کتاب و فیلم مستند  مرزپرگهر ساخته و تالیف آقای هومن ظریف رجوع کنید.

 

ای ایران بعدها مجددا در سال ۱۳۵۰ توسط ارکسترملی رادیو تلویزیون ایران  به رهبری فرهاد فخرالدینی وتکخوانی اسفندیار قره باغی  اجرا می‌شود.

چندسال بعد در ساعت ۵ بعدازظهر روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ وقتی نیروهای ارتشی ساختمان تلویزیون در خیابان جام جم را خالی کردند و  تلویزیون به دست انقلابیون افتاد وکارکنان رادیو تلویزیون از اعتصاب ۹۹ روزه خود  دست کشیدن و به سرکار خود برگشتند. مطابق معمول تصویر شیرهای رادیو تلویزیون ملی نشان داده شد که اینبار گل در دست داشتند و به جای سرود شاهنشاهی سرود ای ایران با صدای اسفندیار قره باغی پخش شد. سپس تصویر میرعلی حسینی  مجری تلویزیونی در صفحه تلویزیون پدیدارشد که  می‌گفت: توجه بفرمایید، اینجا تهران ، صای راستین ملت ایران ، صدای انقلاب است.

ای ایران برای سه ماه سرود ملی ایران بود تا سرانجام در فروردین ۱۳۵۸ و بعداز رفراندوم جمهوری اسلامی، سرود دیگری جای آنرا گرفت.  سرود ای ایران پس از آن مورد بی مهری قرار گرفت و به نوعی بیشتر مورد استفاده اپوزیسیون خارج از کشور قرار گرفت. اسفندیار قره باغی که در سالهای دور ای ایران را خوانده بود در این سالها سرود های رزمی و انقلابی می خواند.

در سالهای آخر جنگ بود که مسئولین با این سرود آشتی کردند. جبهه ها اوضاع جالبی نداشتند و برانگیختن غرو ملی مردم واجب بود.

ناصرتقوایی در سال ۶۸ فیلمی با محوریت این سرود ساخت. تیتراژ ابتدایی  این فیلم هنوز یکی از زیباترین تیتراژهای ساخته شده در سینمای ایران است . تیتراژ با سرود ای ایران قدیمی‌تر بنان و به یاد سه  استاد بزرگوار  گل گلاب، خالقی و بنان آغاز می شود. همه تصاویر با خطوط  سیاه در زمینه  سفید شروع می شود و سپس به سه رنگ ملی سبز، سفید و قرمز بدل می‌شود و سرانجام به عکسی از زندگی روزمره مردم تبدیل می‌شود. از تیله های بازی کودکان بگیرو خیار و سیروگوجه فرنگی تا قلمهای روی میز یا لامپهای سه رنگ ریسه جشن ،همه و همه نشانی از این سه رنگ ملی دارند.

ناصر تقوایی با جمع آوری بازیگرانی مثل: غلامحسین نقشینه و محمد ورشوچی و محمود لطفی که از یادگاریهای  همکاری در سریال  دایی جان ناپلئون بودند تا  حسین سرشار و بازیگران جوانتر مانند اکبرعبدی و حمیدجبلی  فیلمی ماندگاردررثای این سرود ساخت.

موسیقی فیلم  ساخته ناصرچشم آذر بود و شعرها توسط محمود مشرف آزاد تهرانی معروف به م. آزاد سروده شد.  هرچند بسیاری با تغییر اشعار و ملودی این سرود در فیلم مخالف بودند و آنرا بدعتی نابجا می دانستند. از سویی تقوایی و م.آزاد از این کار دفاع کردند. فیلم با صحنه پیروزی انقلاب در حالی که طنین بچه های مدرسه در حین خواندن سرود ای ایران در کل شهر ماسوله می پیچید به پایان می رسد.

در سال ۱۳۶۹ گلنوش خالقی ،دختر روح الله خالقی برای اجرای اثاری از پدرش به ایران آمد. او قصد اجرای چندین کنسرت در شهرهای مختلف  داشت که به بهانه های  مختلفی از جمله زن بودن رهبر ارکستر این کنسرتهای برگزار نشد ولی در عوض یک آلبوم موسیقی خوب با دوکاست ازکارهای گلنوش خالقی به نام می ناب عرضه شد که یکی از زیباترین قطعات این آلبوم اجرای مجدد سرود ایران توسط گروه کرو با تکخوانی رشیدوطندوست بود.

ای ایران طی این سالها  بارهای بار اجرای مجدد شد . از مرضیه خواننده صاحب نام که ای ایران را در خارج از مرزهای ایران  با گرایش سیاسی متفاوت اجرا کرد، بگیر تا محمد خاکپورکه در فیلم اسکادران عشق  آنرا با تنظیم پاپ بهنام ابطحی خواند ، دریا دادور خواننده اپرا و اجرای گروهی بازیگران سینمای ایران ، اجرای آندرانیک مددیان مشهور به اندی، خواننده پاپ که در آلبوم جاده ابریشم در سال ۲۰۰۵ آنرا خواند و حتی خواننده ای ایتالیایی به نام دیا . رضا روحانی در آلبوم بذر ماه قطعه بی کلام بر اساس این سرود دارد که در ابتدلی این اپیزود پخش شد و بابک امینی هم قطعه ای با تکنوازی گیتار فلامنکو از ای ایران  اجرا کرد. به گزیده ای ازهمه این اجراها گوش می‌کنیم.

بخاطرهمین جذابیت و ماندگاری سرود ای ایران و اقبال عمومی مردم و حساسیت به این سرود است که گروه های سیاسی زیادی سعی در استفاده از این سرود به نفع خود داشتند و دارند. از مجاهدین خلق که هنوز این سرود را به عنوان سرود رسمی خود استفاده می کنند بگیر تا طرفداران محمود احمدی نژاد که در سال  ۸۸ ودر کوران انتخابات ریاست جمهوری با استفاده از این سرود و شعر دیگری برای او تبلیغ می‌کردند. و یا سرود اخیر ساخته آستان قدس رضوی که انتقادات بسیاری در پی داشت.

 

نکته آخر اینکه این سرود سرانجام در روز ۲۵ اردیبهشت  ۱۳۹۶ در فهرست آثار ملی کشور در سازمان میراث فرهنگی به شماره ۱۳۹۵ به ثبت رسید.

این بود هفتمین و قسمت ویژه نوروزی پادکست مترونوم. برای تهیه این قسمت از شماره ۱۲۳ مجله بخارا ویژه بزرگداشت حسین گل گلاب و فیلم مستند مرز پرگهر ساخته هومن ظریف استفاده شده  و البته با تشکر مخصوص از آقای هومن ظریف بابت مشاوره و همه راهنمایی های بی دریغ که بابت تهیه این اپیزود  کردند.  موزیک تیتراژ مترونوم کاریست ازرضا روحانی و پوستر پادکست از حمید پارساییان.

ای ایران هنوز هم سرود ملی غیر رسمی  تمام ایرانی هاست.  آنها با شنیدن این سرود در هرجای دنیا از جا بلند می شوند ادای احترام می کنند. بسیاری از ایرانی ها شعر آن را از برهستند.  بقول دوستی  اگر دلت از شنیدن این  سرود نلرزد باید در ایرانی بودن خودت شک کنی.  راز جاودانگی این سرود همین عشق به ایرانی است که درهمه جای آن هویداست  مهری که این دو استاد بزرگ فارغ از هر دسته بندی سیاسی و قومی و مذهبی و تنها به عشق کشورشان درهر کلمه و نت این سرود جاری کردند با این سرود تا ابد خواهد ماند.  تا زمانی که کشوری به نام ایران در نقشه های جغرافیایی جهان وجود داردو تا زمانی که گردش جهان و دور آسمان به پاست.