مترونوم | پادکستی درباره موسیقی و داستان ساخته شدن ترانه های مشهور

اپیزود ۲۲- تو ای پری کجایی

در قسمت ۲۲ ⁧ پادکست مترونوم ⁩اینبار به داستان ساخت ترانه مشهور ⁧« تو ای پری کجایی » می‌پردازیم. ترانه‌ای از ساخته‌های همایون خرم که اولین‌ ترانه سروده هوشنگ ابتهاج و آخرین کار‌ اجراشده از حسین قوامی در رادیو بود. این ‏⁧ترانه بعدها توسط خوانندگان مانند الهه، محمد اصفهانی، ستار و مهستی و …. بازخوانی شد.

داستان این‌بار از خرداد ۱۳۵۱ شروع می‌شود. زمانی که هوشنگ ابتهاج یا ه ـ‌ الف سایه به سرپرستی برنامه گلها انتخاب شد. برنامه گلها از نوروز سال ۱۳۳۵ خورشیدی و به همت و سرپرستی داود پیرنیا شروع به کار کرده بود و طی این یک دهه در حدود ۱۴۳۷ برنامه گلها اجرا و ضبط شده بود. این برنامه‌ها که به شاخه‌های گوناگونی مثل گل‌های جاویدان ،گل‌های رنگارنگ، گل‌های صحرایی، یک شاخه گل و برگ سبز تقسیم می‌شد مجموعه‌ای کامل و بی‌نظیر از موسیقی فاخر و اصیل ایرانی بود که تا آن زمان نظیر شد و مردم ایران را با شعر و موسیقی ملی آشنا کرد و باعث بالا رفتن سطح فرهنگ موسیقیایی و ادبی جامعه شد.

خانم جین لویزن که سال‌هاست به جمع آوری و تحقیق درباره برنامه گل‌ها اشتغال دارد درباره این برنامه اینطور می‌گوید : «برنامه گل‌ها نقطه عطفی در تاریخ فرهنگ و ادب پارسی به شمار می‌رود که شعر شاعران و موسیقی موسیقیدانان را ارزشی والا بخشید. برنامه گلها چنان اشتیاق و تغییری در زندگی جامعه آن روز ایران ایجاد کرد که بسیاری برنامه روزانه خود را به گونه‌ی تنظیم می کردند که با برنامه مورد نظر آنها در رادیو همخوانی داشته باشد تا آهنگ‌های موردنظر خود را از دست ندهند.»

 بعد از اینکه داود پیرنیا در سال ۴۴ به علت کسالت و البته بعضی اختلافات از برنامه گلها کناره‌گیری کرد؛ این برنامه مدتی با سرپرستی رهی معیری و پس از مرگ او در سال ۱۳۴۷ با سرپرستی محمد میرنقیبی ادامه پیدا کرد. این تغییر مدیریتهای پشت هم و البته اختلافات دیگر باعث افت برنامه گلها شد. سرانجام در خرداد ۱۳۵۱ سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، مدیریت برنامه گلها را به هوشنگ ابتهاج واگذار کرد. با شروع به کار هوشنگ ابتهاج رویکرد و اهداف برنامه گلها تا حدی تغییر کرد. این رویکرد بیشتر شامل برگشت موسیقی سنتی به سبک قدما و دوره قاجار و استفاده از سازهای قدیمی ایرانی به جای سازهایی مانند پیانو و ویلون و قره‌نی بود. البته این تغییرات مخالفان و موافقان خود را داشت. ابتهاج همچنان به موسیقی دانان جوانی همچون محمدرضا لطفی، حسین علیزاده که از پیروان این سبک موسیقی بازگشت بودند میدان داد و به نوعی به وجود آمدن و شناخته شدن گروه های مانند شیدا و عارف شد که در قسمتهای قبل در موردشون به کرات صحبت کردیم.

ابتهاج  از سال ۱۳۵۱ تا ۱۸ شهریور ۱۳۵۷ که بخاطر وقایع ۱۷ شهریور استعفا داد؛ سرپرست برنامه گلها و موسیقی رادیو بود. او که علاوه بر شاعری موسیقی‌شناس خبره‌ای بود برنامه گلهای تازه و برنامه گلچین هفته را تولید کرد. گلچین هفته برنامه‌ای بود که صبح هر جمعه به‌مدت یک‌ساعت از ۹ تا ۱۰ صبح از رادیو پخش می‌شد و شامل برنامه های موسیقیایی متنوعی بود. به قسمتی از اولین برنامه گلچین هفته گوش کنید.

در مورد همایون خرم در اپیزود شهزاده رویا صحبت کردیم. آهنگساز و ویولون نواز برجسته ای که از شاگردان ابوالحسن صبا بود و آثار برجسته و بیاد ماندنی زیاد دارد. کارهای ماندگار او اکثرا با صدای خوانندگان زن مثل پروین، مرضیه، مهستی اجرا و ماندگار شده. در سال ۵۲  دیداری بین همایون خرم و هوشنگ ابتهاج اتفاق می‌افتد. این دیدار  منجر به ساخت یکی از زیباترین و ماندگارترین ترانه‌های فارسی می شود. زنده یاد استاد همایون خرم در تابستان ۱۳۹۱ در مصاحبه ای با مازیار زارع برای برنامه رادیویی «اینجا شبها روشن است» از این دیدار می گوید و از روزی می گوید که هوشنگ ابتهاج به او زنگ می زند و برای دیداری از او در خانه اش دعوت می‌کند (مصاحبه با همایون خرم) …

همایون خرم در مصاحبه دیگری با ابوالحسن مختاباد از شبی می گوید که به خانه سایه در خیابان منوچهری رفته است و با او دیدار داشته:

«خانه باصفایی بود با باغچه که شبش رفتم اونجا شب قشنگی بود و برخی از کارهایی را که با دستگاه حرفه‌ای شان ضبط کرده بودند گوش کردم. من خودم کارهایی که مینوشتم رو اجرا می کردم و تنها یکبار گوش می کردم و فرصتی برای گوش کردن دوباره نداشتم و تاییدشان می کردم. به هنگام گوش کردن به کارها، آقای ابتهاج گفتند خیلی دلم می خواهد که روی یک آهنگی از شما شعر بسازم. من چیزی نگفتم اما وقتی به روی بالکن و هوای خوب و نسیم و باغچه و شب اواخر تابستان را دیدم، گویی بارانِ نت بود که می بارید؛ بلافاصله رفتم توی بالکن نشستم و این آهنگ را از بالا تا پایین نوشتم. حتی جوابهای ارکستر پشت سرهم آمد واقعا کمتر زمانی بود که یک آهنگ تمام کمال به ذهن بیاید. از صفر تا صدش و به همین دلیل است که برخی از دوستان و شنوندگان که این کار را می شنوند، می گویند این آهنگ زمینی نیست. من هم معتقدم تو ای پری کجایی الهامی بود که به من شد. آهنگ را برای ایشان اجرا کردم خیلی خوششان آمد و مشغول ساختن شعرش شد.»

همچنین طبق گفته‌های همایون خرم ابتدا موسیقی ساخته شده و بعدا هوشنگ ابتهاج برروی آن شعر گذاشته.

«تو ای پری کجایی» یا سرگشته نخستین ترانه سروده سایه است. استاد ابتهاج در کتاب پیر پرنیان‌اندیش در مورد این کار اینطور می گوید: «این اولین تصنیفیه که من ساختم. سال ۵۱، ۵۲ بود. همایون خرم یک آهنگ ساخت و برام با سازش زد. خیلی آهنگ قشنگی همون موقع  بهش گفتم من شعرشو می سازم. اون اصلا انتظار نداشت که من این حرف رو بزنم و بعدش ساختش»

 همایون خرم در همون مصاحبه  میگه: «آن زمان رسم بود که تمام آهنگ‌های باکلام را خوانندگان معمولاً زن می خواندند و آقای ابتهاج اسم خواننده‌ای را آورد که من گفتم این اثر را یک صدای خسته‌ای بخونه و به نظر من قوامی خوبه.»

در اینجا باید داستان کوتاه دیگری تعریف کنم. اواسط دهه بیست خورشیدی، یک شب بهاری افسر جوانی به نام حسین به همراه دوست خطاطش که طباطبایی نام داشت، در حوالی پل امیربهادر و میدان منیریه قدم میزدند. حال و هوای بهاری  افسر جوان را سر ذوق آورد و بی اختیار زد زیر آواز، چند لحظه بعد در یکی از خانه‌های اصطلاحاً اعیانی آنجا باز شد و چند نفری بیرون آمدن و از دو جوان پرسیدند، صاحب این صدای لطیف کیست. طباطبایی مرد جوان را به آنها معرفی می‌کند. این دو نفر کسی نبودند جز رهی معیری و رضا محجوبی که در خانه فرهاد میرزا مهمان بودند. آنها افسر جوان یعنی حسین قوامی و دوستش را با اصرار به داخل خانه و به بزمشان می‌برند. به گفته قوامی در این مهمانی رهی تا صبح شعر خواند و رضا محجوبی ساز نواخت و من خواندم و این شروع آشنایی من با هنرمندان و موسیقی دانان رادیو بود.

حسین قوامی از خوانندگان قدیمی رادیو در سبک سنتی است. او که متولد اردیبهشت ۱۲۸۸ در تهران است، از بچگی عاشق موسیقی بود. آموزش موسیقی را از دوران نوجوانی و پیش عبدالله حجازی شروع کرد. قوامی در آن روزگار افسر ارتش هم بود و هم بخاطر مخالفت خانواده و هم ملاحظات شغلی به طور علنی نمیتوانست به موسیقی بپردازد.

قوامی بعدتر  با دعوت حسینقلی مستعان نویسنده ومترجم معروف به رادیو رفت. (آقای حسینقلی مستعان پدرخانم گلاب آدینه بازیگر سینما و تاتر هستند) حسین‌ قوامی افسرارتش بود و به علت نظامی بودن نمی‌توانست با نام خودش در رادیو فعالیت کند اودر ابتدا با اسم خواننده ناشناس و بعدتر به پیشنهاد روح الله خالقی نام مستعار فاخته‌ای را  برای خودش انتخاب کدد. قوامی بعدتر در سال ۱۳۴۰  وقتی بازنشسته شد، به پیشنهاد داود پیرنیا با نام خانوادگی خودش فعالیت هنری را ادامه داد. از کارهای مشهور او می‌شود به تصنیف شب جدایی و جوانی اشاره کرد.

تصنیف سرگشته سرانجام با صدای حسین قوامی اجرا و ضبط می‌شود و تصنیف در سال ۱۳۵۳ در برنامه گلهای تازه شماره ۵۲ با نام سرگشته پخش شد.  تنظیم این کار به عهده استاد جواد معروفی بود.

خانم حشمت الملوک مشیری همسر آقای قوامی در مصاحبه ای با کامران مالکی خاطره روز پخش سرگشته را اینطور تعریف می‌کند : «همان روز که این تصنیف ساخته شد من در منزل نشسته بودم. و آقای تجویدی خانم آفت، مهین بزرگی، خانم فخری نیکزاد، خانم روشنک و آقای اکبرگلپایگانی هم منزل ما بودند که قوامی با دسته گلی زیبا از بیرون آمد و گفت خانم رادیو را بازکن تا نیم ساعت دیگر یک تصنیف جدید قرار است،  پخش شود که برای تو خوانده ام. گوینده تصنیف تو ای پری کجایی را که با ارکستر بزرگ رادیوملی ایران درست شده بود را معرفی کرد و بعد پخش شد.»

این تصنیف با استقبال بسیاری روبرو شد. به نوعی این اولین تصنیف سروده هوشنگ ابتهاج  آخرین کار اجرا شده قوامی در رادیو بود. او که‌ درنزدیک به ۳۰۰ برنامه گلها شرکت داشت با این تصنیف ماندگار از رادیو خداحافظی کرد. در واقع سرگشته به نوعی  آخرین ترانه مشهور و همه گیر همایون خرم هم می‌شود دانست.

کار مدت کوتاهی بعد هم در گلچین هفته شماره ۸ با صدای خانم الهه و با همراهی ارکستر بزرگ از رادیو پخش شد هرچند استقبال از آن به اندازه اجرای قوامی نبود.

تصنیف در دستگاه همایون ساخته شده، دستگاهی که مادراستاد خرم به خاطر علاقه به اون نام فرزندش رو همایون گذاشته بود و به قول روح‌الله خالقی آوازی باشکوه و مجلل وآرام و در عین حال موثر جذاب و دلرباست. درابتدای این تصنیف موسیقی از درآمد همایون شروع میشه و در بند سوم شعر یعنی همون جای که می‌گوید، دل من سرگشته توست به گوشه بیداد و بعدش به شاهینی دستگاه همایون میرود و در آخر فرود می‌آید.

یک توضیح مختصری هم در مورد شعر بدم. شعر از زبان عاشقی تعریف می شود که دلبسته آوای موسیقی پری کنار چشمه می شود و درجستجو می‌گردد و دیوانه وار بدنبال او می گردد.  داستان پری کنار چشمه از افسانه‌های و تمثیلهای قدیمی است و بارهای بار در شاهنامه و اشعار نظامی ومولوی و حافظ به آن اشاره می شود. از مولوی گرفته که در شعری می گوید: « هرجا که چشمه باشد، باشد مقام پریان، با احتیاط باید بودن تورا آنجا» بگیرید تا در شعر مشهور شبانه  احمدشاملو «یه پری میاد، ترسون و لرزون ، پاشو میذاره تو آب چشمه ، شونه میکنه موی پریشون»

در افسانه‌ها پریان موجودات فریبنده و زیبایی معرفی می شوند که بعضی از آنها کنار چشمه ها و جویبارها دیده می‌شدند. آنها توانایی ها فوق عادی همچون ناپدید شدن ناگهانی و غیب شدن داشتند  به این قسمت از کتاب هزار افسان کجاست نوشته بهرام بیضایی توجه کنید. «پری‌ها داناتر و هوشیارتر و چابک‌تر ازمردم‌زادگان اند، و در هنرها برتر،و مردم زادگان پندارند که برخی ازنظرکرده پریان‌ در سرود ن شعر، یانواختن سازو خوبی روی یا رسیدن به دارایی بادآورده، …….. پیدا و نهان کردن چیزها می دانند،و در نواختن سازها و دست افشانی و پای بازی و آواز و چکامه و سرودو هرفریبندگی و افسون چیره دست‌اند. اگر به این بحث علاقمندید خواندن کتاب هزارافسان بویژه بخش جن و پری رو بشدت توصیه می کنم.

مدتی بعد با شروع انقلاب ترانه دیگر از رادیو پخش نشد هرچند بسیاری برروی نوارهای کاست آنرا حفظ کردند و به آن گوش می دادند.

سالها گذشت، حسین قوامی در سال ۱۳۶۹ درگذشت و سرگشته ماندگارترین کار او باقی ماند. ده سال بعدتر ، در سال ۱۳۷۹ و باآزادتر شدن عرصه موسیقی در نیمه دوم دهه هفتاد خورشیدی، هفت قطعه از کارهای قدیمی همایون خرم انتخاب و با صدای محمد اصفهانی بازخوانی شد و تحت عنوان آلبوم تنها ماندم منتشر شد. تنظیم این آلبوم برعهده کامبیز روشن روان بود. هفتمین قطعه این آلبوم ترانه «توای پری کجایی» بود. آلبوم در دیماه ۱۳۷۹ منتشر شد و از آلبومهای پرفروش و مطرح آن سالها شد.

سر گشته را بسیاری  بعدها اجرا کردند، علی رستمیان، ستار و مهستی با هم ، هوشمندعقیلی، آوا پازوکی و علیرضا قربانی و حتی اجرایی نسبتا مدرنترو اصطلاحا ریمیکس از نیما . به قسمتهایی از این اجراها گوش کنید.

این بود بیست و دومین قسمت پادکست مترونوم ، برای تهیه این قسمت از مقالات گلهای آواز و موسیقی ایرانی از جین لویزن، گفتگوی کامران ملکی با همسر حسین قوامی از سایت ایلنا ، کتاب هزار افسان کجاست از بهرام بیضایی، کتاب پیرپرنیان اندیش خاطرات هوشنگ ابتهاج از میلادعظیمی و عاطفه طیه،  ویکی پدیافارسی و سایر مقالات و منابع آنلاین استفاده شده.، یک تشکر ویژه هم دارم  از دوست عزیز مازیار زارع  بایت ارسال فایل مصاحبه همایون خرم.

قطعه پایانی ، تو ای پری کجایی از فرید فرجاد …

روز و روزگار خوش، ایام به کام

آذر۱۳۹۹

  1. تو ای پری کجایی مترونوم ۳۴:۰۹

نظر شما را صمیمانه پذیرا هستیم!

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.