اپیزود ۲۴- تولدت مبارک

قسمت ۲۴ ⁧ مترونوم، این‌بار به داستان ساخت ترانه مشهور ⁧ تولدت مبارک⁩ می‌پردازیم. ترانه‌ای که نخستین بار در نوروز ۱۳۴۹ و در یک فیلم تبلیغاتی مربوط به خودرو پیکان⁩ از آن استفاده‌ شد. در این قسمت همچنین مصاحبه‌هایی ‌داریم با انوشیروان روحانی آهنگساز این ترانه و خانم بلا الوندی نخستین خواننده این ترانه.

داستان این بار از روزهایی  مثل امروز و اواخر اسفند ۱۳۴۸ شروع می شود؛ وقتی سینماهای کشور مثل همیشه شروع به اکران فیلمهای ویژه نوروز ۱۳۴۹ کردند. در یکی از فیلمهای تبلیغاتی که قبل از شروع فیلم اصلی و اصطلاحا در پیش پرده سینماها نمایش داده می شد، یک پیکان قرمز آلبالویی ازدل  کیک  تولد بزرگی بیرون می آمد و عده ای دخترو پسرجوان با  یک موسیقی شاد دور آن می چرخیدند .

سنت گرفتن جشن تولد عمری به اندازه عمربشر دارد . انسانها از وقتی متوجه شدند  گذر روزها باعث تغییرات می شود و بسیاری چیزها بااین گذر عوض می شود با  مفهوم زمان آشنا شدند و بعدتر با اختراع تقویم متوجه این چرخه بی انتها وبی بازگشت شدند. از توالی روزها و شبها گرفته تا چرخش فصلها که باعث تغییرات در خودشان و محیط اطرافشان می شود.

 در مورد اینکه دقیقا چه قوم و ملتی  سنت جشن در روز تولد را پایه گذاری کرد حرفها و روایتهای زیادی هست. عده ای مصری ها را پایه گذار این کار می دانند. وقتی فرعون قبلی می مرد و فرعون جدیدی بر تخت می نشست یکشبه از مقام انسانی به مقام الوهیت می رسید و روز برتخت نشستنش به عنوان روز تولد ثبت و جشن گرفته می شد.

هرودوت مورخ یونانی هم به جشن گرفتن ایرانی ها درروز تولد و اهمیت این روزبرای آنها اشاره می کند.  خب احتمالا این مورد هم مثل خیلی چیزها و موارد مورد مناقشه است و هر ملتی خودش و فرهنگش را بنیان گذار این کار می داند.

در بسیاری از دین‌های بزرگ دنیا هم روز تولد بنیانگذار اون دین توسط پیروانش جشن گرفته می‌شود. معروفترین آنها جشن روز کریسمس برای پیروان مسیحیت ، روز تولد پیامبر اسلام یا موالید نبی برای مسلمانها، روز تولد بودا برای بودایی‌ها و روز تولد کریشنا برای هندوهاست.

ظاهرا سنت درست کردن کیک و گذاشتن شمع روی آن به یونانی‌ها باستان برمیگردد. یونانی ها هرماه برای نیایش آرتمیس الهه ماه، کیکی گردی به نشانه  تبدیل هلال ماه به ماه کامل درست می کردند وبرروی آن شمع روشن می کردند که نور این شمع ها نشانه‌ای از نورمهتاب بود. یونانی ها معتقد بودند دود شمع نیایشها و آرزوهای آنها  را به آسمان و پیش خدایان می برد.

اما گویا این رومی های باستان  بودند که سنت جشن تولد برای افراد معمولی را به راه انداختند.البته این جشن تولد مخصوص مردان بود و هنوز برای زنها تولد گرفته نمی‌شد. رومی ها کیکهای ساده‌ای با آرد میوه‌جات و عسل درست می کردند و درجشن تولد با آن از مهمانها پذیرایی می کردند.

اولین مدرک مستند درباره کیک تولد وشمع روی آن به سال ۱۷۶۴ میلادی برمی‌گردد، وقتی یک کنت آلمانی  به نام لودویگ فون زین‌زندورف در خانه اش جشن تولد مفصلی برگزارمی‌کند و به تعداد سالهای عمرش روی کیک شمع می‌گذارد. بعدا این سنت شمع گذاشتن به تعداد سالهای عمر ابتدا درآلمان و بعدتر درکل اروپا همه گیر می‌شود و به سایر جاهای دنیا می‌رود.

  حدود ۱۲۸ سال پیش درشهر لوییس ویل ایالت کنتاکی آمریکا دوخواهربه نام پتی‌هیل و میلدرد هیل زندگی می کردند. این دو خواهردر آنزمان معلم موسیقی کودکستان بودند و در عین حال به بچه ها موسیقی هم یاد می دادند.  پتی و میلدرد هیل در سال ۱۸۹۳ کتابی چاپ می‌کنند به نام «داستانهای ترانه برای کودکستان». این کتاب حاوی نت وشعر ترانه‌ها برای معلم ها بوده تا در کلاسهاشون و برای آموزش کودکان استفاده کنند. از کتاب استقبال زیادی شد و حتی به چاپ هجدهم می‌رسد و در همان سالها شعرهاش به فرانسه وآلمانی واسپانیایی و حتی چینی و ژاپنی وکلی زبان دیگه ترجمه می‌شود. یکی از ترانه های این کتاب، آهنگی بوده به نام « صبح بخیر همگی»

 البته شعراین ترانه خیلی ساده بوده :

Good morning to you , good morning to you , good morning dear childern, good morning to you

  اما شما ملودی این ترانه را حتما می شناسید. ملودی ترانه مشهور هپی برثدی

 از سال ۱۹۱۲ شعرهای مختلف که برخی مال شادباش تولد بوده روی همین ملودی گذاشته شد تا سرانجام در سال ۱۹۲۴ شخصی به نام رابرت کولمن کتابی چاپ میکنه که همین ملودی را با شعرجدید تولد چاپ می‌کند که بسرعت باعث فراموشی شعر قدیمی‌اش می‌شود و ملودی به عنوان   Happy Birthday to You  در همه جا شناخته می‌شود.

 ترانه  زادروزت شاد  Happy Birthday to You    معروفترین ترانه تولد درجهان شناخته می شود .در عین حال کتاب رکوردهای گینس در سال ۱۹۹۸ آنرا مشخص ترین آهنگ در دنیای انگلیسی زبان اعلام کرد.ترانه ای که  شعرش  به بیش از هجده زبان ترجمه واجرا می شود.

این ترانه بعدها در اوایل قرن بیستم به ثبت رسید و کمپانی برادران وارنر برای سالها حق کپی رایت آن را داشت تا سرانجام چندسال پیش در سال ۲۰۱۶ طبق حکم دادگاه اصطلاحا  جزو پابلیک دومین شناخته شد و این کپی رایت برداشته شد و الان این ترانه بدون پرداخت حق مولف قابل اجراست.

 جشن تولد در ایران

دقیقا مشخص نیست رسم گرفتن جشن تولد به سبک جدید از چه زمانی و چطور وارد فرهنگ ایرانی شده. همان‌طور که گفتیم  واز زمانهای قدیمی روز تولد پیامبر اسلام و امامان از اعیاد محسوب می شده بخصوص بعد از صفویه و با تبدیل شدن تشیع به مذهب رسمی کشور، پانزده شعبان و تولد امام دوازدهم شیعیان بدل به یکی از مهمترین اعیاد ملی و مذهبی در ایران می‌شود . مراسم جشن تولد برای شاهان و امرا و بزرگان کشور هم به نوعی از قدیم وجود داشته . اما ظاهرا این ناصرالدین شاه بوده که رسم جشن روز تولد شاهانه را باب کرده . گفته می‌شود ناصرالدین شاه در روز تولد خود به دیگران خلعت و پاداش می داد و یا کارت دعوتی  به جشن تولد  ناصرالدین شاه وجود دارد که   متعلق به ۱۳۸ سال پیش آست. هفتم صفر سال ۱۳۰۱ قمری برابر با  هفتم دسامبر سال ۱۸۸۳.

« به میمنت موقع مولود مسعود اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاه خلدالله ملکه و سلطانه. شب شنبه هفتم شهرصفر المظفر در عمارت مخصوص خودمان و اطاق نظام مجلس جشنی برای این عید سعید منعقد خواهد بود قرین مسرت خواهم بود که مقرب الساطان  سه ساعت از شب گذشته با لباس رسمی برای صرف شام حاضر شوند.»

ولی به احتمال زیاد جشن تولد در ایران به طوری که ما آن‌را امروز می شناسیم رسمی است که به صد سال اخیر برمی گردد و از فرهتگهای اروپایی و غربی وارد فرهنگ ایرانی شده.  تاریخ تولد ایرانی‌ها  که پیش از این در صفحات آخر  قرآن و حافظ نوشته می شد  با ایجاد اداره ثبت احوال، حالت دقیق و منظم گرفت و با تبدیل تاریخ رسمی کشوراز قمری به شمسی حالتی ثابت پیدا کرد.  کم کم  با گسترش رسانه هایی مانند سینما، رادیوو تلویزیون و آشنایی مردم با فرهنگهای دیگر  جشن تولد رواج و همه‌گیری بیشتری یافت.

بنا به گفته انوشیروان روحانی در اواخر دهه سی واوایل دهه چهل بیشتر از آهنگ مشهور هپی برثدی   برای  جشن تولد ، بریدن کیک وشادی در آن استفاده می شده و گویا برخی آن را با ریتم شش و هشت که به گوش ایرانیان بیشتر آشناست اجرا می کردند .

از اواخر دهه سی و در دهه چهل خورشیدی با واریز شدن درآمد سرشار نفت به ایران و به ثمر رسیدن طرح های اقتصادی وفرهنگی تغییرات زیادی را در امور فرهنگی و هنری شاهد هستیم  و اتفاقات زیادی طی این بازه زمانی رخ می دهد.

آغاز مونتاژ خودرو پیکان در سال ۱۳۴۶ در کارخانجات ایران ناسیونال نقطه عطفی درتاریخ صنعت ایران بود. برادران خیامی با اتکا به تجربه قبلی و شم اقتصادی خود این خط تولید را به راه انداختند. اتفاقی که اثرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زیادی برروی جامعه ایرانی گذاشت. .

فاکوپا یکی دیگر از موسساتی بود که در سال ۱۳۳۵ بوجود آمده بود و پیشروامر تبلیغات و آگهی به صورت حرفه‌ای در ایران بود.فرهاد هرمزی موسس و مدیر فاکوپا با ایده‌های خلاقانه خود باعث شد این شرکت به یکی ازمشهورترین و پیشروترین شرکتهای تبلیغاتی در ایران و منطقه بدل شود و کارهای بیاد ماندنی در زمینه تبلیغات انجام دهد. مثلا یکی  از مشهورترین این کارها هوا کردن یک بالن بسیار بزرگ به شکل فیل در تهران بود  می دونیم که فیل سمبل محصولات کفش ملی است  و به این طریق فاکوپا با استفاده از ضرب المثل مشهورفارسی  «فیل هواکردن»  به معنی کار ناممکن و بسیاردشوار، محصولات کفش ملی را تبلیغ می کرد.

فاکوپا پس از شروع تولید و مونتاژخودرو پیکان عهده دار تبلیغ آن به بازار ایران شد. در سال ۱۳۴۹ شرکت ایران ناسیونال تصمیم می گیرد به مناسبت چهارمین سال تولد پیکان اقدام به تولید فیلمی مستند  تبلیغاتی کند. هرمزی به این منظور با آقای کامران شیردل کارگردان سینما و مستندساز معروف تماس می گیرد و از او می خواهد عهده دار ساختن این مستند  تبلیغاتی شود. کامران شیردل اقدام به ساخت دوفیلم مستند در مورد پیکان می کند که هنوزازدرخشانترین فیلمهای تبلیغاتی تاریخ سینمای ایران محسوب می شود که یکی از آنها خوشبختانه به صورت کامل تو در اینترنت موجود است  که لینکش را در قسمت توضیحات می گذارم که اگر دوست داشتید تماشا کنید. همزمان فرهاد هرمزی از انوشیروان روحانی می خواهد ترانه ای به این مناسبت بسازد و به او اطلاع می دهد مبلغ پنجاه هزار تومان نیز به این امر تخصیص داده است. برای مقایسه شاید  جالب باشد بدانید در آن تاریخ یک دستگاه پیکان صفرکیلومتر ۱۸ هزارتومن قیمت داشته است.

 انوشیروان روحانی  که از مدتها قبل در فکر ساخت یک ترانه تولد  ملی و ایرانی بوده و ایده‌هایی هم برای این کار در ذهن داشته از این فرصت  استفاده می کند. او ابتدا با پرویز خطیبی ترانه سرا مشهور  تماس می گیرد و از او می خواهد شعری برای این ترانه  بگوید . خطیبی درص ۳۵۷  کتاب خاطرات هنرمندان  ماجرا را اینطور تعریف می کند : «کارخانه پیکان قصد داشت سالگرد مونتاژ اتوموبیلهای خود را جشن بگیرد و از انوشیروان روحانی خواسته بودند تا در مقابل دریافت پنجاه هزارتومان دستمزد آهنگی را که مناسبت داشته باشد بسازد و در این مراسم با گروه کر اجرا کند، او باز به یاد من افتاد و در یک مکالمه تلفنی گفت که می خواهم آهنگ تازه ای بسازم و آن را جانشین آهنگ هپی برث دی کنم که این روزها در جشن تولد بچه های ایرانی مرتبا خوانده می‌شود. شعر مورد نظر انوش را دو سه روز بعد به او تحویل دادم». البته فقط بیت اول ترانه سروده پرویزخطیبی بوده و بیت دوم ترانه  سروده  نوذر پرنگ می باشد.

سال ۹۳ از آقای کامران شیردل در مورد ساخت فیلم مستند  پرسیدم که ایشون این توضیحات را برایم نوشتند «بعد از بحثهای طولانی ، من طرح رو پیشنهاد کردم و همون شب به منزل انوشیروان روحانی رفتیم و برایش توضیح دادیم و ایشان با خوشحالی استقبال کرد و شروع به کار کرد. کار نسبتا خیلی سربع آماده شد. ما هم کارسخت آماده سازی دکور و تمرین با گروه باله باشگاه آرارات (باشگاه ارامنه) رو شروع کردیم. کل فیلم برداری در یک شب تا دم صبح انجام شد و بعد کار تدوین و صداگذاری خیلی سریع در استودیو فیلم ساز  انجام گرفت و در عید سال ۱۳۴۹ در اغلب سینماهای مهم تهران و شهرستانها به نمایش دراومد و طبعا با استقبال عجیبی روبرو شد. ایده و طراحی و تدوین از من بود، فیلمبرداران  هوشنگ بهارلو، جمشید الوندی، محمود نصیری و کامران شیردل بودند وهمکار تدوین کاظم راجی نیا. »

 فیلم تبلیغاتی سرانجام حاضر می‌شود و در صحنه پایانی « تولدت مبارک»  هنگامی که یک خودرو پیکان آلبالویی از دل کیک تولد عظیمی بیرون می آید وآهنگ تولدت مبارک پخش می شود و فیلم تبلیغاتی تاثیرگذاری را بوجود می آورد.گفته میشه  آن زمان چهارصد کپی از این فیلم تکثیرشده و دربرنامه نوروزی سینماهای سرتاسرکشور قبل از فیلم اصلی پخش می شد.

ترانه«تولدت  مبارک» به سرعت همه گیر می شود و همزمان صفحه های چهل و پنج دور با طراحی مخصوصی روی جلد  و برچسب روی صفحه گرام  در تعداد وسیعی تکثیر وبه فروش می رسد. طراحی جلد این آلبوم بر عهده نصرالله روحانی عموی انوشیروان روحانی بوده .

دراولین اجرای این ترانه ابتدا صدای آذرپژوهش گوینده رادیو و برنامه گلها را می شنویم که چندجمله را دکلمه می کند   و سپس بلا الوندی به همراهی گروه کر کودکان ترانه را می‌خوانند.

در اینجا  باید پرانتزی باز کنم و توضیح کوچکی درباره خانم بلا الوندی بدهم. بلا الوندی از بچگی و تقریبا ۵ سالگی در برنامه کودکان رادیو بهمراه خواهرخود آلیس الوندی  آواز خوانده بود و برنامه اجرا کرده بود.برنامه ای که مانند برنامه گلهای رادیو به همت داود پیرنیا شکل گرفته بود . پدر بلا و آلیس  زنده یاد نیکول الوندی سرپرستی ارکستر کودکان  را برعهده داشت و شعر واجرای بسیاری از ترانه های این برنامه را برعهده داشت.

همچنین نیکول الوندی دایی ویگن دردریان و به او بسیار نزدیک بود. معروف است  که نیکول الوندی  نخستین کسی بود که درام یا اصطلاحا جاز رو وارد موسیقی ایران کرد و حتی می‌شود گقت  ویگن ورودش  به عرصه موسیقی و فعالیتش در این رشته را به نوعی مرهون نیکول الوندی بود.همانطور که دراپیزود چهارم و قسمت  مربوط به ترانه مهتاب ویگن هم گفتم اولین ضبط  ترانه مهتاب نیز توسط ارکستر نیکول الوندی اجرا شد.

 بلا الوندی طی سالهای فعالیت هنری علاوه بر رادیو در فیلمهای بسیاری هم در نقش بازیگران خردسال آواز خوانده بود. از جمله چند سال قبلتر ازاین هم اجرای یکی از ترانه های سلطان قلبها به بلا الوندی سپرده  شده بود. ترانه ای که لیلا فروهردر فیلم با‌‌ آن لب زد و خواند. نکته جالب این بود وقتی انوشیروان روحانی از او برای خواندن ترانه تولدت مبارک دعوت  می کند . او ابتدا با عنوان این  که این که ترانه برای کودکان است نظر مثبتی به آن نداشته . البته این خبر خوب را بدهم که بلاخره بعد سالها موفق شدم خانم بلا الوندی را پیدا کنم و با ایشان صاحبه کنم . داستان را  از زبان خود خانم الوندی بشنوید.

همچنین دریکی دیگرازاجراهای همین مجموعه صدای حمیدقنبری گوینده رادیو ودوبلور معروف جری لوییس  رو می‌شنویم که با همان لحن و صدای جری لوییس در این اجرا صحبت می کند.

« تولدت مبارک» درعین زیبایی و منحصربفردی ساختارساده‌ایی دارد. شعر آن به آسانی در خاطر می ماند. آهنگ ترانه در دستگاه ماهوراست واز همین رو با سازهای غربی نیزقابل اجراست. ترانه دو قسمت دارد که یک اصطلاحا رنگ شاد وبی کلام این دوقسمت را به هم وصل می کند. بعد مدت کوتاهی اجرای دیگری از این ترانه بیرون می‌آید این بار عهدیه بدیعی ترانه را اجرا می کرد و تنظیم ترانه همانطوری که از سازبندی ارکستر وآرنژمان هم معلوم است کار شهرداد روحانی است.

یکی دیگراز کارهای که انوشیروان روحانی  آن زمان انجام داد این بود که  در همان ایام  به یک شرکت در ژاپن سفارش ساخت وسایلی مثل جعبه جواهر و موزیک باکس را ‌داد که موقع استفاده از آنها ترانه تولدت مبارک نیز نواخته می‌شده.

مدتی بعدنیز وقتی  محمدرضاشاه و ملکه در روز تولد شاه یعنی چهارم آبان وارد تالار رودکی می شوند ارکسترسمفونی تالار شروع به نواختن آهنگ تولدت مبارک می کنند به نوعی این آهنگ به ترانه رسمی تولد در ایران بدل شده بود.

بعدها اجراهای متعددی ازاین ترانه توسط خوانندگان مختلفی از جمله هایده خوانده شد  و آلبومی نیز با این نام و با مجموعه ای از اجراهای مختلف این ترانه به بازارآمد و ایران به معدود کشورهایی پیوست که ترانه مختص جشن تولد خود را دارند.

طی گذر این سالها گرفتن جشن تولد و بریدن  کیک تولد هم  بدل به رسم همه گیری شد و جای خود را بین طبقات مختلف اجتماعی باز کرد. امروزه  در همه میهمانی تولد به هنگام بریدن کیک وشادی حضار ترانه «تولدت مبارک» هم خوانده می‌شود. این آهنگ  رفته به رفته به  یکی از ترانه های فولکورلیک و مردمی  ایران تبدیل شده وعملا به  فرهنگ عامه ما پیوسته است.

 تولدت مبارک  نخستین ترانه ایرانی برای جشن تولد نبود و قبل از آن ترانه های برای این مناسبت خوانده شده بود مثل این ترانه قدیمی با صدای ویگن.  همانطور که بعد از آن نیز خوانندگان بسیاری با الهام از این ترانه و یا خود اقدام به خواندن ترانه تولد با ملودی و اشعار دیگری کردند،

همونطور که شنیدید امروز ترانه های بسیاری درباره تولد وجود داره و خوانندگان بسیاری ترانه  مربوط به تولد خواندند  از اندی مددیان و حسن شماعی زاده وفتانه تا جلال همتی و محمد نوری  ولی مسلما هیچکدام از آنها به ماندگاری و اشتهار ترانه تولدت مبارک نیستند.

  در این روزها پایانی سال ۹۹ بیش از نیم قرن از خلق این ترانه می گذرد ، ترانه ای که همه ایرانیها آن را شنیده اند وسازنده اش  آن را بهترین ومهمترین کارش در بین ۵۰۰ کاری که ساخته می داند.

این بود  بیست چهارمین قسمت پادکست مترونوم که در اسفندماه ۱۳۹۹ ضبط شده. برای تهیه این قسمت از کتاب «خاطراتی ازهنرمندان» از پرویز خطیبی ، مقاله «ترانه تولدت مبارک» از سایت بی بی سی ، ویکی پدیا و  سایر منابع آنلاین استفاده شده. .پوستر این قسمت کاریست از حمید پارساییان و موسیقی مترونوم ساخته رضاروحانی است که مثل همیشه زحمت تنظیم و لول کردن صدا را کشیده .

 با تشکرفراوان از استاد انوشیروان روحانی برای وقت و مهربانی همیشگی و استاد کامران شیردل.

یک تشکر خیلی ویژه هم دارم از سرکارخانم بلا الوندی که دعوت به مصاحبه را قبول کردند و همچینین ازآقای  آلن الوندی پسر ایشان هم  ممنونم که باعث شدند این مصاحبه انجام شود و از هیچ کمکی دریغ نکردند. ضمن  اینکه خانم الوندی پیغامی به مناسبت نوروز برای همگی شما داشتند.

سال  گذشته  سال سختی برای همگی بود ،با تشکر از همه شما دوستان مهربان  که در طی این سال سخت و پراز بلا و غم باپادکست مترونوم بودید و با کمکها و پیغامهای محبت آمیز و صمیمی خودتون ما را به ادامه کار امیدوارو دلگرم  کردید و می کنید وهمچنین با آرزوی خوشی، امنیت و مهمتر از همه سلامت برای همگی شما در هرجای دنیا که هستید.  روز و روزگار خوش ، ایام به کام و نوروزتان مبارک.

اسفند –۱۳۹۹